Nabadda iyo caddaaladda

Dagaalkii dhiigga badani ku daadatay ee maatada lagu uur dooxay wuxuu ka soo gebo-geboobay Somaliland 1991 kii markii dawladdi Maxamed Siyaad Barre laga baacsaday dhulka Somaliland. Jabhadii dalka qabsatay iyo wax-garadkii reer Somaliland waxaay go’aansadeen in lagu dadaalo sidii nabad loo heli lahaa oo looga bixi lahaa dagaalka.

Nasiib darro, waxaan xisaabta lagu darsan waxa laga yeelayo dadkii gaystay dembiyada ka dhanka ah banii adantinimada, dembiyada dagaal iyo xasuuqa. Waagaas waxa isna dhamaaday dagaalkii qaboobaa. Farxad iyo rajo fiican bay dunido filanaysay. Kadib ayaa jab badani dhici doonaa. Aduunkuna ma noqon mid amaan ah, sidii la filayay. Xasuuqii Rwanda iyo dagaalo kale oo badan ayaa dhacay.

Dadka u dhaqdhaqaaqa xuquuqda aadanuhu waxaay isku dayeen in la helo caddaalad caalami ah oo lagu soo oogo dacwado hogaamiyayaasha laaya dadkooda. Rwanda iyo Yugoslavia ayaa loo sameeyo maxkamado u gaar ah. Markii danbena Maxkamadda Caalamiga ah ee Dembiyada ayaa la aasaasay.

Nasiib darro dhinaca dhulka Soomaalida midaasi ma dhicin. Maxkamado caalami ahna looma samayn, dalka gudihiisana kuwo lagama samayn.

Dadka iyo dawladihii Somaliland waxaay ku fashilmeen inay abuuraan maxkamad u gaar ah oo qaada dembiyadii la galay ee ka dhanka ahaa xuquuqda aadanaha. Hadii caddaalad caynkaas ah la samayn lahaa kuwo badan ayaa aduunku dib u soo celin lahaa si loo maxkamadeeyo.

Inta badan wadamada dagaaladu ka dhacaan nabadda ayaa laga door bidaaa caddaalada. Taasina waxaay keenta in kuwo dembiyo xun xun gaystay ay baxsadaan ama xil sii hayaan. Waxaay sidoo kale keentaa in dagaaladu soo noq noqdaan mar hadii aan xisaabtan jirin.

Weli waa suurtagal in la sameeyo maxkamad u gaar ah dembiyadii dhacay waagii Siyaad Barre dalka haystay. Waxaayna tani digniin u noqon doontaa hogaamiyayaasha Somaliland si ay u ogaadaan inaan la iskaga hadhi doonin wixii dembi ah ee lagalo. Waxaay sidoo kale u tahay naruuro dad aad u badan oo sanado badan sugayay inay maruun helaan caddaalad oo kuwii dhagarta geystay la soo taago maxkamad.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin

Midabada badan ee Somaliland

Somaliland waa dal yaab badan. Somaliland rasmi ahaan kama mid ah wadamada dunida. Cidina ma aqoosana. Dadwaynaha ku nooli waa mid aad u yar. Dadka badiyaa waxaay ku sheegaan ilaa 3.5 oo miliyan (sadex iyo badh milyan). Dhulkiisu waa mid qalalan oo ay ku yar yihiin biyuhu. Dhaqan ahaan wax beerashadu kuma badna. Waxaay aad u dhaqdaan xoolaha. Magaaladda u wayni waa Hargeysa oo dadka degan lagu qiyaaso wax ka yar hal milyan.

Sidaas oo ay tahay waa dal dhan oo shaqaynaya, leh dawlad, iyo nidaam. Waxa laga soo unkay dambaska. Sanadkii 1991kii markii ay dhacday dawladii madaxwaynihii keligii taliska ahaa ee Maxamed Siyaad Barre, waxa magaalooyinka Somaliland lagu soo noqday iyaga oo burburay oo dhulka lala simay. Ku dhowad sadex sanadood oo dagaal aan kala go’ lahayn ah darteed, magaalooyinkii iyo noloshii ku hoos jirtay way burburtay.

Maanta oo laga joogo 25 sanadood, qiimaynta aad saari kartaa waa mid aan sugnayn. Dhinac markaad ka eegtid horumar iyo nolol horusocod ah ayaa kuu muuqnaya. Dad ay ka go’an tahay inay dhistaan dalkooda oo ay ka shaqeeyaan noloshooda ayaad arkaysaa. Hooyo aroortii u kalahaysa sidii ay u soo xoogsan lahady si ay wax u tarto qoys danyar ah oo ay dhashay, nin kaaryoone riixaya si uu quutal daruuriga uga soo saaro, mid bir tumaya, iyo mid wax kale ku fooggan ba dadku dantooda ayay ka shaqaynayaan. Cashuurna way bixiyaan si kasta oo ay noloshu ugu adag tahay.

Sidaas oo ay tahay hadana, waxa dhex socda qalalaad aad u culus oo hantaaqo wayn ku ah dadaalka dan yarta. Kuwa wax is biday ee aqoonta leh ayaa halis ku ah in Somaliland sii jirto ama gaadho halka ay u socoto.

Culimada Islaamka ee diinta ku tegay waxaay mudo badan dadka uga digayeen in jacaylka aduunyadu uu halis badan yahay. Waxaay markaas dadka ugu yeedhi jireen inay xagga Waynaha u noqdaan oo ay cabsidiisa badiyaan.

Waxa la isku raacsan yahay in kuwa aduun raadisku madax maray hadii aan loo samayn dabar iyo xadhko xidha aanay dhergayn. Dhereg la’aantoodu waxaay keentaa inay cunaan tiirarka bulshadu ku taagan tahay. Sida xarka ayay u jilciyaan ilaa ay bulshada dhulka afka u daraan.

Markaas waxa bulshada isku haya oo ay ugu horayso caddaaladda, is-jacaylka, wax wada qaybsiga, sinaanta, isku xukunka sharciga intuba waa ku cadow kuwa aduun jacaylku indho tiray. Iyagu waxyaalo dhawr ah ayay cudur daar ka dhigtaan oo nafohooda u sheegaan ama dadka. Haseyeeshee jiritaanka umadda ayay ka soo horjeedaan.

Waxa aan shaki ku jirin in hadii aan kuwa lacagta badan haysta iyo kuwa awoodda haya aan la kala ilaalin oo aan loo dejin sharci adag oo bulshada inteeda kale ka celiya, in bulshada badankeedu ku dulmanaan doonto dabadeed ay hadhow kici doonaan iyaga oo ah duufaano aan la celi karin, la iska caabiyin karin. Markaas bay burburaan wax walba oo hore u jiray. Waa casharo taariikhda ku suntan. Xitaa qisooyinka Quraanka ayaa lagu sheegay inaan dulmigu raagi karin wax lagu tanaado oo dan guud wax u tartana aanu noqon karin. Markaas baa dadka looga digay, tusaalayaalna loogu soo qaatay quruumu jiray waayo badan hortood. Haba fogayn, hada u fiirso aduunka waxa ka dhacaya.

Sidaasdarteed, waxa taladu tahay in si loo siman yahay la iskugu xukumo sharciga loona raaco sida uu u yaal, in qofkii hanti badan leh ama awood badan leh ama awood badan ka agdhoowi aanu ka dheeraan dadka, kana yeelan mudnaan. Eebe ba dadka ma kala sarraysiin. Ma yasin qaarkood. Kuwa caawa Hargeysa ku gaajoonaya iyo kuwa ku dheregsan Eebe hortii waa siman yihiin, waloow taajirku yasayo, walow ka markaas xoogga gacanta ku hayaa uu mar walba isla saxan yahay. 

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland
Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin

Midabada badan ee Somaliland

Somaliland waa dal yaab badan. Somaliland rasmi ahaan kama mid ah wadamada dunida. Cidina ma aqoosnana. Dadwaynaha ku nooli waa mid aad u yar. Dadka badiyaa waxaay ku sheegaan ilaa 3.5 oo miliyan (sadex iyo badh milyan). Dhulkiisu waa mid qalalan oo ay ku yar yihiin biyuhu. Dhaqan ahaan wax beerashadu kuma badna. Waxaay aad u dhaqdaan xoolaha. Magaaladda u wayni waa Hargeysa oo dadka degan lagu qiyaaso wax ka yar hal milyan.

Sidaas oo ay tahay waa dal dhan oo shaqaynaya, leh dawlad, iyo nidaam. Waxa laga soo unkay dambaska. Sanadkii 1991kii markii ay dhacday dawladii madaxwaynihii keligii taliska ahaa ee Maxamed Siyaad Barre, waxa magaalooyinka Somaliland lagu soo noqday iyaga oo burburay oo dhulka lala simay. Ku dhowad sadex sanadood oo dagaal aan kala go’ lahayn ah darteed, magaalooyinkii iyo noloshii ku hoos jirtay way burburtay.

Maanta oo laga joogo 25 sanadood, qiimaynta aad saari kartaa waa mid aan sugnayn. Dhinac markaad ka eegtid horumar iyo nolol horusocod ah ayaa kuu muuqnaya. Dad ay ka go’an tahay inay dhistaan dalkooda oo ay ka shaqeeyaan noloshooda ayaad arkaysaa. Hooyo aroortii u kalahaysa sidii ay u soo xoogsan lahady si ay wax u tarto qoys danyar ah oo ay dhashay, nin kaaryoone riixaya si uu quutal daruuriga uga soo saaro, mid bir tumaya, iyo mid wax kale ku fooggan ba dadku dantooda ayay ka shaqaynayaa. Cashuurna way bixiyaan si kasta oo ay noloshu ugu adag tahay.

Sidaas oo ay tahay hadana, waxa dhex socota qalalaad aad u culus oo hantaaqo wayn ku ah dadaalka dan yarta. Kuwa wax is biday ee aqoonta leh ayaa halis ku ah in Somaliland sii jirto ama gaadho halka ay u socoto.

Culimada Islaamka ee diinta ku tegay waxaay mudo badan dadka uga digayeen in jacaylka aduunyadu uu halis badan yahay. Waxaay markaas dadka ugu yeedhi jireen inay xagga Waynaha u noqdaan oo ay cabsidiisa badiyaan.

Waxa la isku raacsan yahay in kuwa aduun raadisku madax maray hadii aan loo samayn dabar iyo xadhko xidha aanay dhergayn. Dhereg la’aantoodu waxaay keentaa inay cunaan tiirarka bulshadu ku taagan tahay. Sida xarka ayay u jilciyaan ilaa ay bulshada dhulka afka u daraan.

Markaas waxa bulshada isku haya oo ay ugu horayso caddaaladda, is-jacaylka, wax wada qaybsiga, sinaanta, isku xukunka sharciga intuba waa ku cadow kuwa aduun jacaylku indho tiray. Iyagu waxyaalo dhawr ah ayay cudur daar ka dhigtaan oo nafohooda u sheegaan ama dadka. Haseyeeshee waa jiritaanka umadda ayay ka soo horjeedaan.

Waxa aan shaki ku jirin in hadii aan kuwa lacagta badan haysta iyo kuwa awoodda haya aan la kala ilaalin oo aan loo dejin sharci adag oo bulshada inteeda kale ka celiya, in bulshada badankeedu ku dulmanaan doono dabadeed ay hadhow kici doonaan iyaga oo ah duufaano aan la celi karin, la iska caabiyin karin. Markaas bay burburaan wax walba oo hore u jiray. Waa casharo taariikhda ku suntan. Xitaa qisooyinka Quraanka ayaa lagu sheegay inaan dulmigu raagi karin wax lagu tanaado oo dan guud wax u tartana aanu noqon karin. Markaas baa dadka looga digay, tusaalayaalna loogu soo qaatay quruumu jiray waayo badan hortood. Haba fogayn hada u fiirso aduunka waxa ka dhacaya.

Sidaasdarteed, waxa taladu tahay in si loo siman yahay la iskugu xukumo sharciga loona raaco sida uu u yaal, in qofkii hanti badan leh ama awood badan leh ama awood badan ka agdhoowi aan ka dheeraan dadka, kana yeelan mudnaan. Eebe ba dadka ma kala sarraysiin. Ma yasin qaarkood. Kuwa caawa Hargeysa ku gaajoonaya iyo ka ku dheregsan Eebe hortii waa simam yihiin, waloow taajirku yasayo.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland
Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin