Waa maxaay saraynta sharcigu?

 Saraynta sharcigu (supremacy of the law) waa laan ka mid ah waxa loo yaqaan isku xukunka sharciga (rule of law) oo ka soo horjeedda xukunka qofka kursiga ku fadhiya (rule of man). Isk xukunka sharcigu waa mabda muhiim u ah helidda dawlad wanaag, dhaqaale kora, iyo ilaalinta xuquuqda dadka. Hadaba, waa maxaay isku xukunka sharcigu? Anniga oo aan u galayn qeexidaha faraha badan ee ay leedahay iyo faah-faahin dheer toona, waxaan si kooban u soo qaadanayaa tilmaanta uu ka bixiyay filasoofarkii waynaa ee loo aaneeyo inuu bud u dhig u ahaa mabda’an. Waa John Locke.

Isku xukunka sharcigu waa in la helo laba arimood:

1. In sharciga loo siman yahay (equality before the law): ka kursiga ku fadhiya, ka lacagta haysta iyo dadka shacabka ah dhamaantood waa inay u siman yihiin sharciga oo uu si isku mid ah u qabanayo. Ka bilow xeerarka wado marista ilaa halka u saraysa, waa in sharciga loo siman yahay.

2. Saraynta sharciga (supremacy of the law): madaxda amaradooda iyo awoododa waa inuu ka sareeyo sharcigu. Waxaay jecel yihiin sharcigu maaha. Saraynta sharcigu waa in qanuunka yaal ee loo sameeyey si sharciga waafaqsan in uu yahay ka cid walba ka sareeya. Waxa ugu horeeya uguna mudan dastuurka oo ah sharciga u sareeya dalka ee aanay khilaafi karin madaxda amaradooda, falalka ay sameeyaan iyo shuruucda la sameeyo.

Isku xukunka sharcigu waa dabarka kuwa awoodda haya ka ilaaliya inay dadka ku kibraan iyo inay boobaan hantidooda, una isticmaalaan awodda si xun. Saraynta sharcigu maaha in dadka shacabka ah loo tamar iyo xoog sheegto waayo iyagu awalba awood ay sharci ku riixan may lahayn. Inta xoogga leh oo ay ka mid yihiin madaxda iyo ganacsatada ayaa sharciga si xun u adeegsata, isaga jiidha, ama lacag ku iibsata.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Guleid waa qareen ka hawl gala Somaliland.

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin

Goormay tahay sharci ahaan in madaxwaynaha cusubi xilka la wareego

Sawirka: Muuse Biixi Cabdi

Kadib markii 21ka bishan ay Gudida Qaran ee Doorashadu ugu dhawaaqday murashixii xisbiga talada haya inuu ku guulaystay xilka, waxa la filayaa waa goorta uu Muuse Biixi Cabdi la wareegi doono xilka madaxwaynenimo. Dastuurku wuu cadeeyey goorta ay tahay inuu xilka la wareego marka madaxwayne cusub la doorto. Balse waxa dhowaan nin aanu saaxiib nahaay i xasuusiyay qaladkii dhacay 2010 markii madaxwaynaha hada xilka hayaa uu xilka kala wareegay madaxwayne Daahir Rayaale Kaahin. 

Hadaba, waa xilima waqtiga ay tahay in madaxwaynaha-doorani uu xilka kala wareego madaxwaynaha mudadu ka dhamaatay?

Sida ku cad qodobka 83 (3) ee dastuurka JSL madaxwaynaha cusub iyo ku xigeenkiisu waa inay xilka la wareegaan mudo bil ah gudeheed laga bilaabo maalintii doorashadu dhacday. Mudo xilkeedka madaxwaynaha hada xilka hayaa waxaay ku eeg tahay 13 ka December 2017. 

Sidaasdarteed, xil wareejintu waa inay dhacdaa 13 December ama ka hor. Kama se danbayn karto.

Hadii ay ka danbayso 13ka December waxa dhacaya madhnaansho xileed (vacuum) wiixi ka danbeeya 12 habeenimo ee 13 December ee ah waqtiga ay bilaabmayso 14 December sababta oo ah mudo xileedka Axmed Silaanyo waxay ku eegtahay 13 December. Wixii ka danbeeyana madaxwayne maaha, madaxwaynihii cusbaana xilkii lama wareegin. Dastuur ahaana lama samayn karo madhnaansho oo xili aan dalku madaxwayne lahayn inay jirto lama ogolaan karo. Waa sababta bil looga dhigay mudada u dhaxaysa xiliga doorashadu dhacayso iyo inta la wareejinayo xilka.

Sidaasdarteed, waa in laga feejignaado qalad wayn oo dastuuri ah. Xil wareejintu markaas waa inay dhacdaa 13 ka December ama ka hor. Sababta aan u idhi ka hor waxaay tahay in dastuurku yidhi “bil gudeheed.” Taas oo macneheedu yahay in maalin kasta oo bishaas ka mid ah xilka la wareejin karo. Waxa se ugu qurux badan 13 ka December maadama oo ay tahay maalinta u danbaysa mudo xileedka madaxwaynaha tegaya. Waa qalad wayn inay ka danbayso maalintaas.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Guleid waa qareen ka hawl gala Somaliland.

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin.

Sanamka beenta ah, qabiil

Hal shay oo aan Somaliland aad ugu necebahay waa in wax walba lagu eego muraayadda qabiilka. Waa is bahdilid. Gumaystaha ayaa aad ugu nuux nuuxsaday sidii uu uga dhaadhicin lahaa Afrikaanka inaanay ahayn dad caqli leh oo u fekeri kara, u dhaqmi kara, si qofnimo iyo ilbaxnimo leh. Markaa wuxuu ku dooday in aragtida qofka madow ay tahay uun qoomiyadiisa iyo qabiilkiisa. Doodaasi waxaay u aragtaa qofka modow inuu yahay ruux hooseeya oo aan la mid ahayn cadaanka. Yasidaas bay dadkii waxbartay ee Afrikaanka ahaa qaateen. Bal eeg Somaliland tan haybta loo gumoobay ee adoonka loo noqday sanamka beenta ah ee reer hebel.

Qabiilku marka hore ba waa been la dhoob dhoobay iyo dad is urursaday ee arin run ah oo ku sal leh hayb sax ah iyo aabe guud oo dadka wada dhalay maaha. Odayga ama habarta lagu abtirsadaa waa been abuur la samaystay si loo helo wax ay ku midoobi karaan dadku. Beentii caynkaas ahayd waxaay gaadhay heer ay si toos ah u gumaysato maanka qofk oo u noqda adoon aan leexan karin.

Ninka cadi wuxuu ku dooday, oo ku qoray buug cilmi loo dhigto, inay sahlan tahay inaad fahamto Afrikaanka. Waayo? Waydii uun cidiisa, waad garanaysaa fekerkiisa. Yasidaasi maaha mid ku kooban in Afrikaanku ka dabo dhacay hayb markay siyaasad noqoto, balse waxaay meesha ka saaraysaa in aad u aragto qofka madow inuu yahay ruux aadane ah oo caqli, baahi, dano iyo xidhiidho leh oo gaadhi kara go'aano noloshiisa quseeya isaga oo aan ku qasbanayn sida ay u arkaan reer hebel/qoomiyad.

Habka fekerka caynkaas ahi waa mid qaldan. Afrikaanku (Somalilander ku) waa qof caadiya oo fekera, dano leh, kooxo ku jira, shabakado ka mid ah, deris leh, xidid leh, abti leh. Wuu yeelan karaa, waana inuu yeeshaa aragti u gaar ah iyo go'aan shaqsi ah oo ka duwanaan kara reer hebel.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin.

Dooda Golaha Wasiiradda Somalia waa mid aan dastuurka iyo sharciga waafaqsanayn

Aamusnaan dheer kadib, dawladda Somalia waxaay ka hadashay nin la yidhaahdo Cabdikariin Shiikh Muuse Qalbi Dhagax oo la sheegay in loo dhiibay Itoobiya. Dad badan oo Somali ah baa sababo iyo ujeedooyin kala duwan dartood uga hadlay dhiibista Cabdikariin. Canaan wayn baa dusha laga saaray xukuumadda Madaxwayne Farmaajo. In dawladi u dhiibto eedaysane dawlad kale maaha wax cusub iyo arin iskeed qalad u ah toona. Qaanuunka Somalia iyo ka caalamiga ah labaduba way ka hadlaan oo sharci cad baa ka yaal sida eedaysanayaal la isku waydaarsan karo.

Jawaabta ay hada bixisay dawladda Somalia waa dood aan sal ku fadhiyin sababo dhawr ah dartood. Waa marka hore, dawladda Somalia umay marin dhiibista Cabdikariim sifo waafaqsan dastuurka Somalia iyo Xeerka Habka Ciqaabta toona. Sidaasdarteed, xitaa hadii ay ahayd sax in la dhiibo Cabdikariin qaabka loo maray wuxuu ka dhigayaa sharci darro. Waxa waajib ku ahayd dawladda Somalia inay ixtiraamto sharciga u yaal dalka oo ay mariso qaanuunka habka ay dhiibtay Cabdikariim.

 Sida ku cad qodobka 36aad ee Dastuurka ku meel gaadhka ah ee Somalia, waa inuu jiraa marka hore heshiis dhex maray Somalia iyo Itoobiya. Heshiiskaas oo uu ansixiyay Baarlamaanka Somalia. Waxa Somalia eedaysane u celin kartaa oo keliya dal uu ka dhexeeyo heshiis caalami ah oo uu ansixiyay Baarlamaanku.

Sida ku cad qodobka 279 ee Xeerka Habka Ciqaabta Somalia, eedaysane waxa dal shisheeye loo dhiibi karaa oo keliya marka uu sidaas go’aamiyo gudoomiyaha Maxkamadda Rafcaanka ee gobolka uu qofku joogo. Go’aanka dhoofinta ee Maxkamadda Rafcaanku soo saartay waxa qofku uga rafcaan qadan karaa Maxkamadda Sare. Taas macneheedu waxa weeye qof waxa dal kale u dhiibi kara oo keliya garsoorka marka uu dhegaysto xeer-ilaalinta iyo qofka la dhoofinayo oo fursad loo siiyo inuu is difaaco. Marka dhamaan rafcaanku dhamaado kadib ayaa qof la dhoofin karaa.

Sidaasdarteed, dhiibista Cabdikariin waxaay si toos ah uga soo horjeedda Dastuurka Jamhuuriyadda Federaalka ah ee Somalia iyo Xeerka Habka Ciqaabta Somalia. Waxaay sidoo kale gef ku tahay qaanuunka caalamiga ah.

Dawladda Somalia waa inay ixtiraamtaa sharcigeeda oo hadii ay doonayso inay la yeelato dal kale is waydaarsi eedaysanayaal, waa inay marka hore heshiis caynkaas ah ula gasha si waafaqsan dastuurka, kadibna waa inay u martaa hanaanka ku xusan Xeerka Habka Ciqaabta.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Guleid waa qareen ka hawl gala Jamhuuriyadda Somaliland.

Qoraalkani waa aragtidiisa gaarka ah oo aanu cidna ku metelin.

Xeerka Maxkamadda Distuuriga ah

Qodobka 101 ee Dastuurka Somaliland ayaa sheegaya in Maxkamadda Sare tahay Maxkamadda Dastuurka. Shaqo ahaan way kala duwan yihin shaqada Maxkamadda Sare iyo Maxkamadda Dastuurka. Dastuurku wax faah faahin ah kama bixinayo hab raaca loo marayo dacwadaha dastuuriga ah iyo sida ay u dhagaysanayso dacwadaha. Maadama oo dawladii hore ee Somalia ay ahayd dawlad keligii talis ah, waxaan sidoo kale jirin shuruuc hore ama dhaqan jiray oo arinkaas loo raaci karo. Sidaasdarteed, Maxkamadda Dastuuriga ah shaqadeeda iyo habraaceedu wuxuu noqday mid aan aqoon loo lahayn.

Xeerka Nidaamka Garsoorka, Xeer Lr. 24/2003, ayaa ah xeerka sida gaarka ah uga hadla garsoorka. Qodobka 6aad ee Xeerka Nidaamka Garsoorka ayaa ka hadla Maxkamadda Dastuuriga ah. Qodobku wuxuu si guud u sheegayaa waxyaabaha ay u xilsaaran tahay Maxkamaddu. Haseyeeshee waxaanu dejin hab raac u gaar ah oo loo maro dacwadaheeda. Taasina waxaay curyaamisay shaqada Maxkamadda Dastuuriga ah oo ku dhex milantay Maxkamadda Sare.

Maxkamadda Dastuuuriga ahi way ka duwan tahay ruux ahaan iyo ujeedo ahaanba maxkamadaha kale. Loomana raaci karo dacwadeheeda si la mid ah dacwadaha kale. Sidaasdarteed, waxa daruuri ahayd in la helo xeer u gaar ah Maxkamadda Dastuuriga ah. Nasiib darro Somaliland ma laha xeerkaas. Taasina waxaay jaah wareer ku riday qareenada, maxkamadda lafteeda, dadwaynaha iyo dawladda.

Maadama oo ay Somaliland tahay dal leh dastuur ah ka u sareeya dalka, waxa waajib ah in Xeer Dejintu ay samayso xeer u gaar ah Maxkamadda Dastuuriga ah. Xeerkaas oo faah-faahinaya hababka loogu soo gudbin karo dacwad, cidda u soo gudbin karta, qaabka ay u qaban karto ama u diidi karto, sida ay u go’aan qaadan karto iyo nooca uu yahay waxa ka soo baxaya Maxkamadda.

Hadii aad si dhow ugu fiirsato go’aanada ka soo baxay Maxkamadda tan iyo 2001 dii markii dastuurka la sameeyey, waa kuwo aan isku mid ahayn qaab ahaan iyo nuxur ahaan toona. Badiyaana way ka hooseeyeen halbeegga laga filan karo maxkamad caynkan oo kale ah. Sababaha qaaarkood waa aqoonta dastuur ee aad u hoosayso ee guud haaan bahda sharciga Somaliland ka haysta dastuurka iyo falsafadiisa oo aan la isku hawlin akhriskeeda iyo dersideeda iyo xaasaasiyadda siyaasadeed ee mar walba ku gadaaman dacwadaha caynkan ah, balse waxa rukun wayn u ah maqnaanshaha Xeerka Maxkamadda Dastuuriga ah.

Sidaasdarteed, murashixiinta u tartamaysa madaxnimada Somaliland waa inay qorshaha ku darsadaan ina sameeyaan Xeerka Maxkamadda Dastuuriga ah iyo in la helo qodob sharci oo ku waajibinaya guud ahaan garsoorayaasha Maxkamadda Dastuuriga ah inay dhigtaan casharo si gaar ah loogu qaabeyey barashada falsafada iyo fiqiiga dastuurka iyada oo ay dawladdu u raadinayso ilo ka gacan siin kara oo fursadaas abuuri kara. 

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Guleid waa qareen ka hawl gala Somaliland oo ka hor dooday Maxkamadda Dastuuriga ah iyo Maxkamadda Sare. 

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin.

Somaliland: doorashada ayaa ka muhiimsan murashixiinta

Astaamaha Kulmiye, Waddani iyo UCID

Reer Somaliland doorasho ayay u dareeri doonaan 13 November mase yaqaaniin waxaay ku kala duwan yihiin sadexda nin ee u tartamaya kursiga u wayn dalka yar ee aan weli la aqoonsan.

Siyaasadda Somaliland weligeed waxa hage u ahaa qabiilnimada. Siyaasiyiintu waxaay ku baratamaan taageerada reeraha. Iskuma na hawlaan siyaasado iyo barnaamijyo ay ku maamuli karaan dalka.

Mudadii u danbaysay waxa sii xoogaystay hadalada kakan ee dhex maraya taageerayaasha labada xisbi ee u wayn Somaliland. Inkasta oo aan la gaadhin xilligii ololaha doorasho loo geli lahaa, hadana waxa ka socda Somaliland olole aan rasmi ahayn.

Xisbiyadu iskuma hayaan wax kala duwanaansho aragtiyeed ah iyo mid ku saabsan barnaaamijyada ay qaban doonaan. Waxa ay ku kala duwan yihiin waa beelaha ay ka soo kala jedaaan murashixiinta iyo xulufaysiga reereed ee ay abuureen.

Waa dhayalsi aan sax ahayn hadii siyaasadda Somaliland lagu tilmaamo mid qabyaalad keliya ah. Balse qabiilku waa udub dhexaad. Waxa se mar walba jira dano kooxeed sida ganacsatada, ashqaas dano qofnimo leh iyo qaar kale.

Hadaba, dadka aadka u kala taageera xisbiyada Somaliland, gaar ahaan xagga baraha bulshada, waa dad ay da’doodu ka hoosayso 35 jir. Waxa haboonaan lahayd inay ku eegaan tartanka waxa ugu jira mustaqbalkooda oo aanay noloshooda ku hallayn siyaasiyiin ugu ordaya kursiga si ay u gaadhaan dano shaqsi ah.

Dhibaatooyinka badan ee Somaliland ka jira cidina wax kama qabanayso hadii aan la helin shacab codka ku dhiibta si xor ah iyaga oo ku sallaynaya cidda wax uga qaban karta baahiyaha jira.

 Dadku way ku qasban yihiin inay sadexda xisbi kala doortaan 13 November 2017, balse kuma qasbana inay isku nacaan oo ay ku abuuraan kala fogaansho iyo is diid aan micno ku fadhiyin.

Muhiimadda u wayni waa inay dhacdo doorasho xor ah oo xalaal ah oo ku dhamaatan si nabad ah. Wax kasta oo intaas lidi ku ah waa in meel looga soo wada jeesto xisbi kata oo la yahay iyo hadii aan xisbi lagu jirin ba.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin.

The disarmament in Mogadishu has flaws that will lead to failure

The government of Somalia started a disarmament in Mogadishu to collect weapons from militias. The exercise was taken to respond growing and intensifying security threats challenging the existence and operations of the newly formed government of Somalia.  The government proposed an initiate to stabilize Mogadishu, the seat of the government, which experiences attacks almost on daily basis.

Disarmament, demobilization and reintegration (DDR) are important steps for post-conflict situations. The three go hand in hand and cannot be separated. 

Disarmament involves collecting arms including heavy and light weapons form the civilians. It cannot achieve its goal if combatants are not controlled in demobilisation and reintegration process.  

Above all, disarmament should be carried out after a successful reconciliation. In Somalia, true and meaningful reconciliation has not been done. Hence the militias and clan leaders do not trust the government. Asking them to hand over their weapon in devoid of reconciliation is hard to achieve its purpose. That is why DDR shall be part of a wider peacebuilding process. The current scheme of the government lacks the basics of DDR.

DDR cannot be confined to Mogadishu. Mogadishu is the government seat and important place for the stabilization of Somalia. However, DDR should be part of a strong and viable plan that is intended to cover the entire country. Such plan should be put in place in open and inclusive consultations integrated with a bottom-up peacebuilding process.  

It is a grave mistake to consider the war in Somalia as one solely between violent extremists and government. The conflict of Somalia started long before al Shabaab emerged. Al Shabaab took advantage of a disintegration, chaos and anarchy. Addressing these serious and complex issues requires holistic approach.   

 Somaliland as a case study

The manner Somaliland controlled the militias and arms after it declared independence in 1991 can help Somalia. Somaliland refused to accept DDR. Instead it opted its own way compatible with the context and political realities. Instead of collecting arms from civilians, the government took a nationwide Nationalisation of arms and combatants. The militias were called to join the army with their weapon. In this way the government addressed two main challenges; clan tension and shortage of government soldiers.

 First, clans did not feel threatened because the government has not taken away the weapon from them, but it recruited the clan militias with their weapon into the army. Second, the government was able to get more soldiers and systematically eliminated rival armed groups.

Whether it chooses DDR or Nationalisation, the government of Somalia shall first and foremost make an authentic reconciliation in which justice is integral part.

Guleid Ahmed Jama, LL.B, MA
Hargeisa Somaliland

The views expressed in here are the author's own.

Hub ka dhigista Muqdisho xal miyay tahay?

Maalmahan waxa caasimadda Somalia ee Muqdisho ka socday hawlgal la yidhi waxa lagu xasilinayaa magaalada oo dhibaato badan oo xagga amniga ahi haysto. Hawlgalku wuxuu ku wajahan yahay in hub ka dhigis lagu sameeyo dadka sida sharci darada ah ugu haysta hub gudaha magaalada. Dadka qaar ayaa cabasho ka muujiyay, mararna isku dhac hubaysan ayaa dhex maray dawladda iyo maleeshiyo hubka laga dhigayay.  

Somalia dagaalo midabo iyo ujeedooyin badan leh ayaa mudo dheer ka socday. Hub badan baa gacmaha qabiillo, ganacsato, ururo iyo ashqaas galay. Si hubkaas gacanta dawladda loogu soo celiyo laba hab oo waawayn ayaa la mari karaa.

1.      Hub ka dhigis (disarmament)

Hub ka dhigistu waa hab ku qasbaya cid kasta oo aan ka tirsanayn ciidamada dawladda inay gacanta hubka soo geliyaan dawladda. Shaki kuma jiro in hub ku jira cid aan dawladda ahayni inuu halis amni yahay, haseyeeshee hadii aad bilawdid inaad dadka hubka ka ururisid si qasab ah adiga oo aan samayn dib u heshiisiin waa arin halis kale leh.

Hub ka dhigistu waxaay guulaysan kartaa marka cidda hubka haysta iyo dawladda ay wada hadal galaan oo ay siyaasad ahaan heshiis yihiin. Somalia wax dib u heshiisiin ahi kama dhicin. 

Sidaasawgeed dadku isma aaminsana. Waa ta keentay in beelaha Xamar degaa ay shaki ka muujiyaan hubka dhigista oo ay u arkaan inaan gobolada kale ee dalka lagu baahin. Dagaalka Somalia lama kawsan al Shabaab ee wuu ka horeeyey. Waxaay Somalia dadkeedu isku dileen qabaa’il. Talaabada koowaad ee ay tahay dawladdu inay qaado waa inay dib u heshiisiin run ah oo hoosta ka soo unkatay ay samayso (bottom up).

Qorshe hub ka dhigis

Qorshaha hub ka dhigistu waa inuu noqdaa mid dalka oo dhan ku baahsan oo aan meel qudha ku wajahnayn. Guud ahaa dadka hubka haysta oo dhan waa in loo dejiyaa hanaan lagaga qaado hubka. Waa dhici kartaa inaan hub ka dhigistu hal mar wada bilaabmin. Balse ugu yaraan waa inuu jiraa qorshe buuxa oo dalkoo dhan ku baahsan.

2.      Qaramayn

Habka labaad ee muhiimka ah ee cid hub lagaga qaadi karaa waa qaramaynta. Qaramayntu waa hanaan ay ku guulaysatay Somaliland. Marka la eego isku eekaanshaha labada shacab, waxa lagu doodi karaa in Somalia ay u haboon tahay inay qaadato habka qaramaynta oo ay iska dayso hub ka dhigista.

Qaramaynta waxa sal u ah in hubka cidda haysta iyada iyo hubkeedaba lagu soo daro ciidanka dawladda halkii ay hubka uun ka soo wareejin lahayeen. Arinkani wuxuu dawo ka yahay cabsida ay qabaan cidda hubka haysta waayo weli waxaay haystaa hubkeedi oo lama faro maroojin sidaadarteeed ammaan ayay daramaysyaa. Waa midda kale e, dawladda waxaay u soo kordhisaa hub iyo ciidan cusub oo tiro badan. Habkani waa halis badan yahay hadii aanay jirin dib u heshiisiin keentay in kalsooni dawladda lagu qabo iyo inuu jiro qaab la isku dhexgeliyo ciidanka. Hadii guuto waliba ka koobnaato hal cid taasi maaha qaramayn ee waxa abuurmaya maleeshiyooyin aan dawladda ka amar qaadan markay doonaan.

Qaramaynta waxa lagu tijaabiyay Somaliland oo dadkii horkacay ay khibrad ku biirin karaan Somalia si maaro loogu helo labada arimood ee caqadada ah; 1. Ciidan aan dawladdu lahayn oo hub sita 2. Shacabka oo ka baqaya inay hubkooda iska dhiibaan.

Somalia labada hab kay qaadatoba waa inaanay iska indho tirin muhiimadda ay leedahay dib u heshiisiintu. Inta badan siyaasiyiinta Somalia way iska indho tiraan colaadihii ka horeeyey al Shabaab oo waxaay u hadlaan una dhaqmaan sidii oo colaadu la bilaaban tahay kooxaha xagjirka ah. Runtu se waxaay tahay iyaga hortood baa Somalia la isku dilay.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin.

18-ka May maxaa loo dabaal degaa?

Xuska iyo dabaal degga maalin si gaar ah u astaysani macno ay ku fadhido ayaa jira. Waa inay jirtaa nuxur ku duugaan dharaartaas oo ay kaga duwan tahay maalmaha kale. Maalmaha qaar waa murugo; maalmaha qaar waa farxad.

18-ka May maxaa loo dabaal degaa? Hadii ay noqoto caado oo aan la iska sameeyo uun, waa qasaare. Dadkuna ugu danbaynta way ka daalayaan. Haa oo 18-ka May waa maalintii lagu dhawaaqay gooni isu taagga Somaliland oo sheegtay in laga bilaabo 18 May 1991 uu buray midowgii ka dhexeeyey Somaliland iyo Somalia ee abuuray Jamhuuriyaddii Soomaalida. Waxa lagu dhawaaqay in goboladii Woqooyi ee Jamhuuriyadda Soomaalidu ay goosteen inay gaar noqdaan iyaga oo ka duulaya sidii xaalku ahaa 1da July 1960 ka hor.

Haseyeeshee arinku intaas keliya maaha. Sababta Somaliland loo abuuray maaha caashaq ay u qabtay dawladnimo, nacayb ay u haysay Somalia, sal fudayd iyo deg degsiinyo. Sababtu waxaay ahayd in la saluugay qiyam kii iyo arkaantii ay ku taagayd dawladii laga duday.

Waxa la isla qaatay in la sameeyo dawlad 1. Shacabku leeyahay oo isaga ay gacanta ugu jirto taladu, 2. In qofku sharaf iyo karaamo leeyahay oo aan ka kursiga ku fadhiyaa u awood sheegan, 3. In dawladdu noqoto mid dastuurku dabro. Sadexdaas mabda’ waxa lagu xardhay dastuurka. Waxaana dastuurku sheegay in sababta goonida loo noqday ay tahay in laga fogaado dawlad keligii talis ah oo aan ixtiraamin xaqa dadka.

Dadka reer Somaliland waxaay ku yidhaahdeen hordhaca dastuurka markay sababaynayeen waxa ay u samaysteen dastuur iyo dawlad u gaar ah “IYADOO UU WAAYO-ARAG U YAHAY cidhib-xumada iyo dhibaatada xukunka ku dhisan talo-maroorsiga iyo keli-talisnimada ee dalku ku soo jiray muddo ka badan labaatan sannadood, kana feejigan dib-u-soo noqoshada xukun noocaas ah….”

Sidaasdarteed, ujeedada Somaliland loo abuuray ee ay ku dhisan tahay waa dawladda shacabku ka sareeyo.

Qodobka 1aad ee dastuurku wuxuu sheegayaa “awoodda iyo karaamada Qaranimada waxa leh shacbiga…” Mar kale ayuu dastuurku adkeeyey midaas oo wuxuu qodobka 37aad ku sheegay “Eebbaha ummadda Somaliland ku beeray geyigani waxa uu ugu deeqay awood iyo karaamo Qaranimo. Shacbiga Jamhuuriyadda Somaliland waxa uu awooddaas iyo karaamadaas sida ku cad Dastuurka u igmaday dawlad ku dhisnaan doonta kuna dhaqmi doonta Dastuurka”.

Ma yara qodobada dastuurka ku qoran ee ka hadlaya qiyamka ay ku dhisan tahay Somaliland.

Waxa loo dabaal degayaa waa inay markaas noqodaan mabaadidaas. Waa in la eegaa in la ilaaliyay iyo in kale. Hadii la ilaaliyay waa farxad. Hadii aan la ilaalin waa la is xisaabiyaa oo la yidhaahdaa ha la ilaaliyo.

Nuxur ku waxa weeye 18 May taariikh la werinayo maaha ee waa dhacdo ku suntan arin sal balaadhan. Ha ilaawin waxaay Somaliland u taagan tahay.

Farxad ku dabaal degga dhamaantiin. Eebe ha dhawro Jamhuuriyadda barakaysan ee Somaliland.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin.

"Amar dawle mudeec ninkii diidaa dabaal

Amar dawle mudeec, ninkii diidaa dabaal. Inkasta oo lahjad ahaan aan filayo in odhaahdani koonfur ka timi, hadana waxaad moodaa inay noqotay falsafad siyaasadeed oo dad badani qaateen. Dhaqankii Siyaad Barre ee ahaa in lagu danaysto dawladnimada ayaa isna malaha xoojiyay. Metelan qofka aragtidan qabaa waa waaqici. Wuxuu u arkaa in dawladda loo guul wadeeyo hadii kale danahaaga shaqsiga ahi ay kaa kala daadanayaan. Waa run marka sidaas loo eego. Waa se dhibaato culus marka danta guud la eego iyo waaritaanka dawladnimada.

 Sideedaba uma eeka odhaahdani mid dadka xoolo dhaqatada ah ee reer miyiga ah ee dhistay dawladnimada Somaliland ay hindiseen. Falsafadda is xukun ee reer miyigu waa mid cajiib ah. Waa dimoqraadi. Waa xor oo marka geedka la joogo qofku aragtidiisa lama gaban jirin, laguma ceebaysan jirin, lagumana dhibi jirin.

 Qofka xil loo dhiibanayo waxyhaabaha u muhiiimsan ee lagu eegi jirayna waxa ka mid ah dulqaadka. Odayga reerku hadii aanu u dul qaadan karin shacabkiisa oo ay ka mid yihiin xitaa kuwa qalafsan ee hadalka xun, xil looma dhiiban jirin. Tusaale ahaan sheekooyinka Soomaalida waxa ka mid ah nin soo doontay xil oo ilme yar loo soo diray si uu edeb darro ugu sameeyo. Qaladka ilmaha yar kas buu u sameeyey. Inuu qalad yahayn la iskuma haysan. Ujeedada ka wayn ee laga lahaa ayaa ah in qofka madaxda ahi uu DULQAAD leeyahay. Bala hada eeg maanta dunida casriga ah waxa xudun u ah is xukunka bulshada dimoqraadiga ah dulqaad.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin.

Warbixin cusub oo sheegtay in tahriibayaasha lagu adoonsado dalka Liibiya

Sawirka waxa leh IOM

 Hay’adda Qaramada Midoobay u qaabilsan socdaalka ayaa sheegtay in dadka Afrikaanka ah ee ku taga tahriibka Liibiya loo iibiyo adoomo ahaan, qaar lagu qasbo shaqo, kuwo kalena loo gaysto tacadi xagga galmada ah.

Qofa waxa adoon ahaan loogu iibiyaa ilaa shan boqol oo doolar, sida ay sheegtay Ururka Caalamiga ah ee Socdaalka (International Organization for Migration).

Hay’adu waxaay sheegtay inuu Liibya ka jiro suuq dadka lagu kala iibsado. Dadkaas oo ay ku shaqaystaan dadka iibsada; waxbay u dhisaan, beerahana way ku qotaan.

Adoonsigan casriga ah ee ka jira Liibiya wuu sii xoogaysanayaa. Dadka ku dhinta inta la hayo ama lagu shaqaysanayo ayaa lagu aasaa xabaalo aan la calaamadin iyada oo qoysaskoodu aanay ogayn meel ay jaan iyo cidhib dhigeen.

Warbixinta naxdinta leh ee ay soo saartay hay’adu ayaa ah mid dhiilo wayn xanbaarsan oo ay tahay in dadka Soomaalida ah lagu baraarujiyo khatarta wayn ee ka jirta dalka Liibiya. 

Warbixinta oo dhamaystiran ka eeg bogga Ururka Caalamiga ah ee Socdaalka: 

https://www.iom.int/news/iom-learns-slave-market-conditions-endangering-migrants-north-africa

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin.

Xadhig ma la iibsan karaa?

 Mararka qof la xukumo su’aalaha dadku is waydiiyaan waxa ka mid ah xadhig ma la iibsan karaa? Waxaan jeclaystay inaan arinkaas iftiimiyo sharciyan.

Horta ma jiro xadhig habayaraadee la iibsan karaa. Xadhigu madax furasho qofka loo haysto maaha. Haseyeeshee marka qofka lagu xukumo xadhig aan ka badnay hal sano, garsooraha xukumay qofka waxa u banaan marka uu codsado ka la xukumay ee uu qiimeeyo inuu ugu bedelo mudada xadhiga ganaax.

Tusaale ahaan hadii qof lagu xukumay lix bilood. Qofkuna aanu bulshada halis ku ahayn, qaabka uu dembiga u galay aanay muujinayn arxan xumo iyo bahalnimo, ama qofkuba buko wuxu garsooruhu ugu bedeli karaa xukunkii lixda bilood ahaa ganaax.

Hadii aan soo koobo:

1.      Xadhig marna lama iibsan karo;

2.      Xadhiga ka yar hal sano waxa lagu bedeli karaa, hadii garsooruhu yeelo, ganaax;

3.      Qasab kuma aha garsooraha inuu xadhiga ka yar sanadka ku bedelo ganaax;

4.      Awood uma laha garsooruhu xadhig ka badan hal sano (haba noqdo hal sano iyo maaline) inuu ku bedelo ganaax.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin.

Dimoqraadiyadda reer magaalka

Gudida Qaran ee Doorashooyinka ayaa ku dhawaaqay tirada dadka is diiwaangeliyay si ay cod kooda ka dhiibtaan doorashooyinka la filay inay Somaliland ka dhacaan. Waxaay Gudidu sheegtay in 873, 331 oo qof ay ku jiraan diiwaanka. Waxaay se sheegtay in tiradaasi hor-u-dhac tahay oo ay suurtagal tahay inay hoos u dhacdo marka kaadhadhka cod bixinta loo qaybiyo dadka is diiwaangeliyay.

Tirada Gudidu sheegtay waxaa muujisay laba arimood oo muhiim ah. Kow, in dadka xiisaha u qabay inay codeeyaan ay yaraayeen, hadii la bar bar dhigo tirooyinkii doorashooyinkii hore isu diiwaangeliyay. Inkasta oo dad badani qabaan in tirooyinkii hore aanay sax ahayn oo dhawr jeer dad badani is diiwaangeliyeen. Waxa la filayaa in nidaamka hada la isticmaalay uu taas ka hortegay.

Laba, in dadka miyiga degan ee is diiwaangeliyay ay aad u yar yihiin. Gobol walba tirada u badan ee is diiwaangelisay waa magaalooyinka, gaar ahaan caasimadaha gobolada. Hadii taas la barbar dhigo qiyaasaha tiro koob ee laga hayo dadka Somaliland, waxa muuqata in codaynta ay ku badan yihiin reer magaalku.

Hadaba, Somaliland waxa ka jira is dheelitir la’aan xagga reer miyaga iyo reer magaalka ah. Tusaale ahaan nidaamka waxabarasho uma saamaxayo qofka reer miyiga ah, gaar ahaan reer guuraaga, inuu wax barto. Umana qaabaysna hanaan tirada lagu darsaday baahiyaha ay qabaan reer guuraagu. Waxa sidaas la mid ah dhamaan adeegyada dawladeed ee la bixiyo.

Xitaa dadka ururada bulshada rayidka ah maamulaa ma dhaadsana ama way iska indho tiraan reer guuraaga iyo baahiyohooda. Waxa markaas abuurantay arin uu dastuurka Somaliland ka digay.

Qodobka 11(2) ee dastuurka Somaliland wuxuu leeyahay “iyadoo la dhawrayo inaanu habka dhaqaale noqonin mid horseeda in barwaaqadu ku koobnaato ama ku ururto koox ama dad tiro yar, si aanay u dhalan dabaqado dhaqaale oo ka kooban kuwo wax haysta iyo kuwo aan wax haysan; si aanay u balaadhan farqiga dhaqaale ee u dhaxeeya reer magaalka iyo reer miyiga, waxa Dawladda Jamhuuriyada Somaliland xaqiijinaysaa in adeegyada bulsho iyo fursadaha dhaqaale si cadaalad iyo sinnaan ah loo qaybiyo”.

Waxa marka haboon oo ay tahay in la sameeyo dib u qaabayn guud oo sal iyo baar leh oo dib loogu eego hanaanka adeeg bixineed, qaababka, iyo siyaasadaha dawladeed si og oo xisaabta ku darsata reer miyiga.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin.

Raysal Wasaaraha dalka dunida ugu musuq maasuqa badan oo sheegay inuu ku jihaadayo musuqmaasuqa

Raysal Wasaare Xasan Cali Khayre

Xasan Cali Khayre, Raysal Wasaaraha Somalia, oo dhowaan baarlamaankiisu u ansixiyay inuu hogaamiyo xukuumadda dalka qalalaasaha badani ka jiro ayaa wacad ku maray inuu dagaal aan kala hadh lahayn la geli doono musuq maasuqa.

Khayre oo ka hadlayay xaflad u xilka kula wareegayay wasiir ka cusub ee maaliyadda, ayaa carrabka ku adkeeyey dhibaatada baahsan ee musuq maasuqu leeyahay. Wuuxu uga digay madaxda dalkiisa inay ku kacaan falal musuq ah isaga oo sheegay inaay bilaaban tay xiligii xisaabtanku.

Warbixinta sanad laha ah ee hay’adda Transparency International ka soo saarto heerka musuq maasuqo ka joogo dunida, waxa sanado badan lambarka koowaad ka gelaysay Somalia oo ku suntan in la iska boobo si aan xisaab lahayn hantida dalka Somalia oo ka mid ah kuwa dunida ugu faqiirsan.

Somalia oo ay la daa degtay colaad raagtay, waxa dhowaan loo doortay madaxwayne Maxamed Cabdilaahi Farmaajo oo ku ololeeyey inuu is bedel keeni doono. Wuxuu u cumaamaday kursiga fulinta Xasan Cali Khayre oo aan wax badan hore looga aqoon.

Hanjabaadda Khayre haday run noqoto waxa aan shaki ku jirin in is bedel ku iman doono Somalia. Musuq maasuqu wuxuu saamayn xun ku leeyahay amniga iyo hawl socodka dawladeed. Hadii ay madaxda iyo shaqaalaha dalku ku hawlan yihiin gacan toglayn iyo wax is dabo marin, waxa sii xumaata xaaladda.

Sidaasdarteed, hadalka Khayre oo aniga aad ii soo jiitay yidi diilo ayuu u noqon karaa Somalia.

Dawladaha Afrika iyo kuwa soo koraya guud ahaan waxa dhaqaalohooda iyo maamulkooda la daadegay boobka hantida. Waxaa la isku raacsan yahay hadii dawladahaasi aanay wax ka qaban musuqa inaanay suurtagal ahayn in hore dalalkaasi u socdaan.

Haseyeeshee, dagaal kasta oo lala galo musuq maasuqa waxa jebin kara hadii kuwa sheegaya inay dagaalka ku jiraan ay iyaga iyo kuwa ka ag dhowi boobka bilaabaaan. Sidaasawgeed bay lama huraan u tahay in Raysal Wasaare Khayre iyo Madaxwayne Farmaajo ay iska bilaaban hufnaanta oo ay tusaale fiican oo lagu dayan karo u noqdaan madaxda ka hoosaysa.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin

Madaxwayne booliisku is bedel buu u baahan yahay

Macallin Axmed Maxamed iyo Madaxwaynaha JSL. Sawirka: maalmahanews.com

Waxa la sii daayay nin macallin ah oo booliisku u xidheen inuu la magac yahay madaxwaynaha Jamhuuriyadda Somaliland mudane Axmed Maxamed Maxamuud. Dharaaro ayuu intaas u xidhnaa. Dadka reer Somaliland aad bay uga yaabeen ugana cadhoodeen sida ka muuqatay dareenka ay ku cabireen baraha bulshada.

Markii la sii daayay kadib waxa macallinkii la kulmay madaxwaynaha. Waa arin fiican oo muujinaysa inaan madaxwaynuhu ka raali ahayn falkaas.

Haseyeeshee talaabadani waxaay marag cad u tahay in booliisku iska xidhi karo ciduu doono oo aanu u baahnayn in loo maro sharci iyo inay jirto fal dembiyeed uu qofku galay toona. Waxa dadka ka sii yaabiyay markii uu warbaahinta ka difaacay xadhiga macallinka taliyaha guud ee booliiska.

Booliisku waa quwad aan cid dadka ka celisaa jirin waayo ma dhegaystaan maxkamadaha.

Hadii macallin Siilaanyo uu helay hiil, waxaad ogataa dad la mid ah baa jira oo u baahan hiil. Madaxwayne booliisku is bedel buu u baahan yahay. Is bedelkana adiga ayaa qaybtiisa u badan samayn kara. Si aanay u sii socon sharaftaada iyo ta dalka inay ku ciyaraan, waxaan kaa codsanayaa inaad talaabo ka qaadid cidda u talisa booliiska oo hogaanka u ah. Waxa haboon inaad booliiska hogaan uga dhigtid cid sharciga iyo karaamada dadka ilaalisa.

Anigu taliye booliis ma rabo, danna kama lihi oo cid gaar ah uma ololeeynayo, balse waxaan u arkaa in dalku aad ugu baahan yahay.

Somaliland oo dhan way eegaysaa jawaabta aad ka bixisid Madaxwayne falka lagula kacay macallinka waayo falkaasi keligii maaha ee muwadiniin badan baa dulman oo adiga ku hoos joogta.

Guleid Ahmed Jama
Hargeisa Somaliland

Qoraalada aan boggan ku qoraa waa aragtidayda gaarka ah oo aanan cidna ku metelin