Sharcinimada Golaha Wada-tashiga iyo Toosinta Qaranka

Hordhac

Waxa magaaladda Hargeysa lagaga dhawaaqay urur cusub oo loo bixiyay Golaha Wada-tashiga iyo Toosinta Qaranka. Ujeedooyinka ururka ee laga akhriyay shir-saxaafadeed ay qabteen xubnaha ururkaas waxay ku taxeen dhawr arimood oo isugu soo biyo shubanaya in loo aasaasay ujeedo siyaasadeed. Iyaga oo ku dooday inay ugu gol leeyihiin inay ku saxaan wixii qalad ah ee jira. Waxay ku eedeeyeen xukuumadda inay gaftay wax badan, ayna gabtay in kale.

Siyaalo kala duwan ayaa looga fal celiyay ururkaas cusub. Xubnaha ururkaas ka tirsan ayaa ah siyaasiyiin si wayn looga yaqaan gudaha Somaliland. Dadka badankiisu waxay ka eegeen dhinaca siyaasadda. Dadka qaar waxay ku doodeen inuu haboon yahay oo loo baahan yahay cid mucaaradda dawladda oo ay u arkaan in mucaaradkeedu liito. Dad kale ayaa qaba in aan loo baahnayn , ayna u furan tahay inay xisbiyada jira ku kala biiraan.

Anigu waxan qalinka u qaatay inaan ka eego dhinaca sharciga. Siyaasiyan ha saxnaadeen ama ha qaldanaadeen e, sharcigu muxuu ka qabaa samaynta urur caynkan oo kale ah? Waa taas midda aan ku faahfaahin doono qoraalkan kooban.

Waa maxay dabciga Golaha Wada-tashiga iyo Toosinta Qaranka?

Waydiinta u horaysa falaqayn sharci kasta oo la isku dayo in lagu sameeyo ururakan cusub waxay noqonay in la iswadiyo dabciga (nature) Golahan. Taas waxaynu kala soo baxayna ujeedooyinka ururka ee laga akhriyay shirka jaraa’id. Afhayeenka Golaha Muj. Ibraahim Dhegowayne wuxuu si cad oo an mugdi ku jirin u sheegay in goluhu leeyahay ujeedooyin  siyaasadeed oo u taagan inuu wax ka saxo siyaasadda dalka.

 Goluhu ma urur siyaasadeed baa? Urur siyaasadeed waxa lagu qeexa koox dad ah oo u midoobay inay gaadhaan xukunka (mucaarid) ama difaacdaan xukunka (muxaafid). Urur siyaasadeed wuxuu u taagan yahay inuu ka qaby qaato siyaasadda dalka. Cid kasta oo ka qayb qaadata siyaasadu maaha urur siyaasadeed. Tusaale ahaan waxa jiri kara ururo leh dan gaar ah oo u oleleeya dantaas. Kaba soo qaad urur ka shaqeeyo in danaha haweenka ama dhalinayarada dabada laga riixo. Ururada cayn kani ahi ma taageeraan siyaasadda guud ee dawladda kamana soo horjeestaan. Iyaga waxa u daran meel gaar ah.

Golahan cusubi isagu wuu ka duwan yahay uradan danbe sababta oo ah waxay si toos ah uga hadleen siyaasadda guud ee dalka. Taasina waxay ka dhigauy urur siyaasasadeed.

Dastuurku muxuu ka qabaa samaynta ururadda caynkan oo kale ah?

Qodobka 23(3) ee dastuurku wuxuu si guud u dejiyay mabda’ guud oo ah in la furan karo urur siyaasadeed. Balse muu sii qalin qaabka iyo sida uu u samaysmayo. Taasi waa middii dooda ka dhalisay markii ururkii Qaran lagaga dhawaaqay Somaliland. Ururkii Qaran isaga oo daliishanaya qodobkan wuxuu ku dooday inuu xaq u leeyahay inuu jiro.  

Waxa murankaas sal u ahaa qabyo iyo gal-daloolooyin ku jiray Xeerka Nidaamka Ururada iyo Asxaabta Qaranka.Taas waxa lagag baxay kadib markii wax ka bedel lagu sameeyey Xeerka Nidaamka Ururada iyo Asxaabta Qaranka.Sidaasdarteed, urur kasta oo siyaasadeed waxa xukumaya Xeerka Nidaamka Ururada iyo Asxaabta.

Xeerka Nidaamka Ururada iyo Asxaabta Siyaasadda

Qodobka 1 (4) ee Xeerka Nidaamka Ururada iyo Asxaabta Siyaasadda (Xeer Lr. 14/2011 wuxuu ku qeeaxay urur siyaasadeed “urur siyaasadeed waxa loola jeedaa koox muwaadiniin ah oo wadaagga fikir siyaasadeed oo isu-diwaan geliya urur ahaan si ay uga qayb qaataan doorashoooyinka golayaasha degaanka ka hor inta aan loo aqoonsan xisbi siyaasadeed”

Sida muuqata qeexidda sharciga Somaliland u yaqaan urur siyaasadeed waa mid dhuuban (narrow) oo aan gaadhsiisnayn noocyada kale ee urarada ah ee la samayn karo. Wuxuu ku eegyahay oo keliya ururka doonaya inuu u tartamo kursi siyaasadeed ka hor doorashada golayaasha degaanada.

Urur siyasaadeed ka caynkaas ah ee la sameeyo waxa waajib ah inuu maro dhawr shardi si uu ugu gudbo xisbi siyaasadeed. Sida ku cad qodobka 10(3)(r) ee Xeerka Nidaamka Ururada iyo Asxaabta siyaasadda cimriga xisbiga siyaasadeed waa 10 sano. Wixii ka horeeya inta tobankaas san dhamaanay dib looma furayo ururo siyaasadeed.

Gabo-gebo

Golaha Wada-tashiga iyo Toosinta Qaranku waa mid aan haysan dood sharci oo uu ku jiri karo. Mana aha urur sharci ah oo waafaqsan xeerarka u yaal samaysashada ururada siyaasadeed.

Laga yaabee inay saxan yihiin ujeedooyinkiisu; laga yaabee in loo baahan yahay mucaaradadiisa, balse waa sharci darro Golaha Wada-tashiga iyo Toosinta Qaranku.

Guuleed Axmed Dafac

Hargeisa Somaliland

dafac02@hotmail.com  

Doorashadii Golaha deegaanka: dhib mise dheef

 

Hordhac

Qoraalkan waxan markii u horaysay daabacay January 2013.

Qoraalkani wuxuu si xeel dheer u eegayaa casharka laga baran karo doorashadii dhacday 28/11/12, iyo qaabka looga hortegi karo dhibtii dhacday mi la mid ahi inay soo noqoto. Waa qoraal aan ujeedo siyaasadeed ka danbayn. Doorashadani waxay kaga duwaneed doorashooyinkii ka horeeyey laba arimood. Kow, tirada ururada/xisbiyada tartamaya waxay ahaayeen kuwii ugu badnaa ee Somaliland soo mara. Laba, murashaxiinta tartamasay waxay ahaaayeen kuwii ugu badnaa ee loo codeeyo abid doorasho ka dhacda Somaliland. Waxa intaas dheeraa xaalado ay doorashadani kala mid ahayd doorashooyinkii hore (marka laga reebo 2010) taas oo ah inaanay jirin diiwaan-gelin codbixiye.

Codbixinta ka hor

In kasta oo tartamayaashu ku qanacsanaayeen qaabkii uu u socday ololaha doorashadu, hadana waxa cadaan ahayd in ay dhaceen xaalado saamayn ku yeeshay codbixita. Taas oo ahayd in murashixiinta iyo ururada/xisbiyadu ba ay codka ku raadsanayeen qaab beelaysan. Ololuhu wuxu ku jahaysnaa beelaha. Tani waxay ka soo horjeeday ruuxda doorashada oo ah in qof kastaa bixiyo codkiisa si xor ah. Tartamuhuna codka waydiisto codbixiyaha. Xornimadu maaha oo keliya in qofku ka madaxbanaanaado qori madaxa lagaga hayo ama hanjabaad, ee waxa sidoo kale ay tahay in qofku u xornoqod fekerkiisa oo aan cid kale u go’aamin qofka uu u codaynayo. Si taas ka soo horjeeda, hogaamiye qabiileedka ayaa ahaa ka ay gacanta ugu jritay cida beeshiisu u codaynay.

Iibsiga codbixiyaha, ama lacag bixinta ayaa ahayd dhibaato kale oo ka horeeysay dharaartii codbixita. Qaadka ayaa ahaa mid lagu cunayey xafiisyada ololaha ee tartamayaasha.

Waxa is furan loogu adeegsanayey warbaahinta olole beelaysan iyada oo beeluhu ka sheegayeen murashixiinta iyo ururada/xisbiada ay u codaynayaan.

Codbixiyayaasha ayaa loo qaadayey goob ay tahay inay ka soo codeeyaa. Taas oo bedelaysay tirade codaytna (demography). Waxaan jirin xeer xakamaynaya guridda dadka. Waxaanu sidoo kale xeerku dhigayn inta ay tahay inuu joogo codbixiyuhu degaanka uu ka codaynayo. Taasi waxay keentay in ururada/xisbiyadu guraan dad oo geeyaan goobahay ay aaminsan yihiin inaannay ku lahayn taageero xoogan.  

Qaybinta sanaaduuqda codbixinta ayaa iyana ku ahayd dadka caqabad wayn. Goobaha la geyanayo sanaaduuqda codbixnta waxa lagu salaynayeye codka ay bixiyaan tiro ahaan (inkasta oo aanay dalka k ajirin tirokoob). Taasi waxay caqab waayn ku noqotay degaanada dhul ahaan balaadhan oo ay dadka qaar u jirtay tobonaan kilo mitir goobta codbixintu. Mana aha wax la filan karo in reer guuraagu intay xoolahooda ka tagaan inay socdaan kiiloomitiro si ay u soo codeeyaan.

 

28/11/12, Maalintii codbixinta

Waxa la isla qaatay inuu jiray “qalad”. Heerka uu gaadhsiisnaa iyo saamaynta uu ku yeeshay natiijada codbixinta ayaan la isku raacsanayn.  Qaladka la isla qaatay waxa ka mid ah dhawr jeer codaynta. Taas oo dadka qaar u aaneeyeen diiwaan-gelin la’aanta, halka dadka qaarna ku tilmaameen fal ula kac ah (Ticraac: waraysi Faysal Cali Waraabe warbaahinta siiyay). Si kastaba ha noqotee waxa cadaan ahayd oo aan aniguba indhayayga ku arkay dad goob dhisan (qolaal) iyo goobo furan oo aan ka fogayn goobta codbixinta isakaga maydhaya khadkii farta loo geliyay. Waxa qof looga qaateen ahi ii cadeeyey inuu shan (5) jeer codeeyey. Booliiska ayaa u xilsaaran fulinta sharciga, sidsasdarteed, masuuliyad booliiska saaran bay ahayd inay ka hortagaan arinkaas. Ma ahayn qarsoodi in dadku iska maydhayeen khadka.

Gacan ka hadalka iyo hadidaada ka dhanka ah saraakiisha goobta codbixnta ee ka socday Gudida Doorashooyinka ayaa ka dhacday meelo badan. Hal dhacdo ayaan xog ogaal u ahay oo nin gacana ula tegay inan khadka farta u gelinaysay dadka codbixinayey. Iyada oo uu la dagaalamay markii ay doontay inay khadka faraha u geliso. (tixraac: waxa lagu xidhay saldhigga booliiska ee I. Koodbuur).

Waraaqaha codbixinta ayaa ka go’ay goobaha codbixinta iyada oo aanay dhamaan xiligii codayntu. Goob badan ayaa laga soo weriyay in ay ka go’een waraaqihii codbixintu. Tusaale ahaan hal sarkaaal oo gudooomiye u ahaa goob codbixineed ayaa ii sheegay in goobtiisa ay ka go’een waraaquhu, telefoonkii uu garaacay ee xaruntii Gudida Diiwaan-gelintana looga jawaabi waayay. Ururada qaar baa ku dooday intaasi ahayd ku talo gal in lagu hor-istaagayey taageerayaashooda. Balse dooda ka soo horjeeda aya ah inay ahayd dhibaato farsamo.

Tirinta codadka

Ururada/xisbiyada qaar ayaa ku dooday in lagu shubtay codadka (Xasan Ciise). Waxa sidoo kale cabasho ka soo bandhigay dhawr urur/xsibi (Xaqsoor, Umada, Ucid).  Ururka Xaqsoor ayaa soo bandigay waraaqo ay sheegeen in lagu codeeyey ka dibna la qubay (cid si madaxbaaan u xaqiijisay ma jirto). Bogga internet ka ee Hadhwanaag ayaa soo bandhigay sanaaduuq geed hoostii taal oo waraaqihisa la qaybinayo (waase dhacdo aan la xaqiijin karin).

Diiwaangelinta (record) codadka ayaa iyana qaladka ka yimi. Tusaale ahaan degmada Hargeysa goobo codbixin ka mid ah ayaa laba jeer la gelay diiwaanka (Farawayne). Taas oo markii danbe la sheegay in la saxay. Waxay tusaale u tahay werwerka laga qabo in dhacdooyin lamid ahi dhici karaan.

 

Natiijada ka dhalatay codbixinta

Codbixintaas waxa ka soo baxay:

1.      In dadku ku kala qaybsameen, iyada oo beelnimada xoogasytay. Taas oo sii socotay xitaa doorashadii gudoomiyayaasha iyo ku-xigeenada degmooyinka.

2.      In laga niyad jabay doorashada. Dadku waxay si wayn uga niyad jabeen codbixingta.

3.      Xalaalnimada hanaanka oo dadka qaar dood ka qabaan.

4.      Dad ayaa ku dhintay rabsashado ka dhashay doorashada (Boorama, Lughaya, Saylac)

Talo-bixin

1.      Waa in wax laga bedelaa xeerarka doorashada iyada oo laga duulayo galdalooloyina jira

2.      Waa in lagu daro Xeerka Doorashooyinka qodobo ciqaab ah oo ciqaabaya qofkii ku xadgudba, tasuaale ahaan dhawr jeer codeeya.

3.      Waa in la sameeyo diiwaan-gelin

4.      In hanaanka doorashada oo dhami noqdo mid daah-furan

5.      In sanaaduuqda codbixinta lagu saleeyo masaafada

6.      In la mamnuuca guridda dadka ka hor codeeynta mudo lix bilood ku siman

7.      In la mamnuuco ku ololaynta qabiilka iyo in su furan loogu ololeeyo qabiil

8.      In qorshe loo galo sidii loo samayn lahaa tirokoob dadwayne.

 

Guuleed Axmed Dafac (LL.B, PG Dip,)

Hargeisa Somaliland 4468227

 

 

Ma taqaan cudurka halista ah ee Negative?

Waxa lagu sidaa gacamaha. Waxa walaandaynaya qaar qoyskiisa ka mid ah oo ay ugu horayso hooyadii oo murugadu bedeshay wejigeeda, dhawr habeen may seexan. Cabaar bay ku jireen kuyuuga si ay u sugaan inay arkaan dhakhtarkan oo loo amaanay. Ugu danbayntii waxay u galeen dhakhtarkii.

Wuu eegay bukaankii isagoo hadba meel ka saaray aalad uu sitay. Sidee loo helay buu waydiyay dadkii siday. Hooyadii baa u holatay, balse wax yar kolkay tidhi ayuu bilaabay dhakhtarki inuu wax qoro. Hooyadii oo hadlay buu u dhiibay oo yidhi qaad oo shaybaadhka gee.

Inkasta oo ay dan yar yihiin, hadan xoolo dirqi lama waayee, lacagtii la yidhi bixiya oo ku badnayd bay dhiibeen. Saacad iyo badh bay ku qaadatay in mar labaa lagu soo celiyo bukaanki dhakhtarka. Waxa loo keenay jawaabtii. Cabaar buu eegay, markaasuu la hadlay dadkii oo aad u dhursugaya waxa ka soo bixi afka ninkan ay bideen cilmiga. Waxay rajeeyeen in loo maaro helo cudurka haya inankooda.

“Dhigii laga qaaday waxa uu sheegay negative, kaadidiina waa negative, saxaradii negative, sawirkii negative”. In yar ka dibna waxa uu bilaabay inuu waraaq hortiil ku qoro far malmaluuqan oo aan dadku fahmi karin.

“hooyo markaa maxa laga helay” ayaay tidhi hooyadii.

“waa negative” ayuu ku jawaabay dhakhtarkii.

Farmasigii bay sii mareen oo lacag kale lagaga qaaday dawo lagu sheegay inay xumad jeibn tahay. Iyada oo loo sheegay inay iska dhigaan guriga oo uu caafimaadi doono.

Mudaa ka soo waaday, bukaankiina wuu ka sii daray. Dhakhtar kale ayaa loo geeyey. Rajadu waxay ahayd in wuxuun uu ku sheego bukaankan sakaraadka ah. Isna baadhitaaan dheer ka dib waxa jawaabtiisii noqotay negative.

Dhawr dhakhtar baa loo geeyey waxay isku raaceen weedha “negative”.

Horaa loo yidhi nin bukaba boqol u tali e waxa reerkii lagu la taliyay inay wadaadada kula daalaan. Iyana waa caadadood e dhir bay ka buuxiyeen. Wuuna ku naf waayay.

Akhriste, cudurka halisa ah ee negative waan ka waayay buugta iyo raadiska internet ka toona. Waana cudur aan dawo lahayn oo ku dhaca dadka Somaliland keliya, dunida inteeda kalena aanay la aqoon. Dad badan baa maalin walba lagu sheegaa.

Waa in culimda aduunka ee sayniska loo qaylo dirtaa si ay ugu maaro hesho cudurka negative, laguna daraa cudurkan cudurada halista ah ee aan weli loo helin daawada, lana aqoonsan waxa keena.

Guuleed Axmed Dafac

Hargeysa

dafac02@hotmail.com