Waa maxay cilmaaniyaddu?

Hordhac

 Doorka diintu ku yeelanayso arimaha siyaasadeed ee dalalka Muslimka ah waxay ahayd dood taagan oo si wayn u kala qaybisa siyaasiyiinta ku hirdama xukunka wadamada Muslimiinta ah. Dooda fekerkani wuxuu dunida Islaamka ka furmay kadib guuldaradii iyo jabkii soo gaadhay dawladdi xooganayd ee dhul badan oo Muslimiinta ah ka talin jirtay ee xarunteedu ahayd halka iminka loo yaqaan Turkiga. Hilaad ahaan waxay ku beegan tahay kadib dagaalkii koowaad ee dunida. Dagaalkaasi saamayn aad u culus buu ku yeeshay dunida Islaamka. Jabka dawladii markii danbe ku caan baxday Cusmaaniyiinta waxa doorka u wayn ku lahaaa Carabta oo duufaano colaado ah ku kiciyay si toos ahna ula saftay wadamadii reer galbeedka (Ingiriiska iyo Faransiiska gaar ahaan) ee dagaalka kula jiray Cusmaaniyiinta. Waa taariikh kale oo dheer oo aynaan u socon inaynu halkan ku faaqidno.

Jabkii dawladdii Cusmaaniyiintu wuxuu geyaysiiyay Muslimiinta in intii ka hadhay gumaystihii reer Yurub ee aanu hore u haysan inuu wada qabsado. Reer Yurub waxay la yimaadeen aragti ku cusub dunida badankeeda gaar ahaan dunida Muslimiintu ku nooshahay. Aragtidaas oo ah in diinta ama diimaha dadku haystaan iyo siyaasadda la kala fogeeyo (Zuckerman, 2009). Reer Yurub fekerkan waxa ku keenay cadaadis iyo dulmi ay badeen boqortooyooyinkii u talin jiray iyo wadaadadii diinta Masiixiga oo is-garabsanaya (Smith). Wadadada kiniisaddu waxay dad waynaha u sheegi jireen inaan xukunka boqortooyada lagu kicin oo ay yihiin dad Eebe doortay oo ay tahay in la adeeco awaamiirtooda. Garo oo khayraadka dadka ee boqortooyadu boobaysay ayay qaybtooda lahaayeen wadaadadu, waynayn iyo xushmayn wayna way haysteen. Waagaas dadka si xun ayaa loo gumaysan jiray, xukunkuna mid cadaalad daro, is adoonsi iyo dulmi ku salaysan buu ahaa.

Cilmaaniyadda iyo Yurub

Dad waynihiii reer Yurub way kaceen, boqortooyadiina afkay dhulka u dareen. Meelaha qaar sida Faransiiska waabay laayeen, meelaha qaarna waxa lagu qasbay inay ogolaadaan inay xukunka wareejiyaan iyagana la nabad geliyo. Balse dadwaynihii reer Yurub waxa ku adkaatay inay laayaan ama baabiiyaan kiniisadda waayo waa diintay aaminsanaayeen. Dabadeed si ay uga gaashaantaan inaan mar danbe labadu (waa kuwa xukunka haya iyo culimadu) aanay isu garabsan oo aan diinta loogu adeegsan in lagu barakeeyo xukun qalafsan, waxay go’aansadeen in kiniisadu arin gaar ah noqoto oo aanay soo gelin siyaasadda iyo arimaha dawladda. Waxay markaa noqotay qofkii Eebe caabudayaa yeelkii, balse diintu yay soo gaadhin dawladda.  

Sadex arimood ayaan ku soo koobayaa tiirarka u wayn ee cilmaaniyadda. Waa ta kowaad e, shuruucda dawladda lagu dhaqayo lagama soo qaadan karo diinta oo ma noqonayaan wax loo nisbeeyo waxyi, balse waa in dadku iyaga oo adeegsanaya caqligooda ay samaystaan sharciga. Waa ta labaade, astaamaha iyo muqadsisaadka diiniga ah lama geyn karo oo kama muuqan karaan dawladda dhismayaasheeda. Waa ta sadexaad e, dawladdu ma dhiirigelin karto ama ma badhi taari karto diin qudha. Taas oo ah inaan lacagta cashuur bixiyaha la gelin arin diin quseeysa oo ay ka mid tahay dugsiyada diinta lagu barto. Sadexdaas rukun dawladuhu way ku kala duwan yihiin heerka ay ka dhaqaan. Balse ta hore ee ah inaan sharcigu noqon mid diimeed waa ta u wayn wadamada reer galbeedka.

Cilmaaniyadda iyo diin la’aanta (atheism)

Cilmaniyadu lama mid ah diin la’aanta “atheism” (Zuckerman, 2009) . Cilmaaniyadu way ogoshahay in qofku haysto diin. Balse diin la’aantu (mulxidnimo) waa in qofku ku doodo inaan Ilaah jirin oo diintu uun iska tahay caado dadku qaateen. Markaa qofkaasi diin oo dhan buu diidaa. Halka cilmaanigu haduu doono kiniisadda ama masjidka ama meeshii kale ee wax lagu caabudo uu tago. Balse uu diidan yahay inay dawladda soo gasho diintu. Waxa la yidhaahdaa: diin laawe oo dhami waa cilmaani, balse cilmaani kastaa diin laawe maaha.

Muslimiinta iyo Cilmaaniyadda

Dhamaan wadamada Muslimiinta marka laga reebo Iraan iyo Sucuudiga waa cilmaani. Iraan waa dal xukunkiisa u raaca diinta. Halka Sucuudigu la midka yahay boqortooyooyinkii Yurub ka jiri jiray ee boqortooyada iyo wadaadadu intay is-garabsadaan ay umadda inteeda kale cadaadshaan.

Sidaas oo ay tahay, wadamo badan oo Muslimiin ah waxa mudo dheer ka soo jiray dhaqdhaqaaqyo diini ah oo u taagan in diinta lagu xukumo dalka (Esposito). Waxa tusaale u ah dhaqdhaaqyada fekerka Wahaabiga ku tirsan sida Taalibaan oo mar ka talin jiray Afghanistan, al Shabaab, Daacish iyo al Qaacida iyo kuwo aan dagaalamin balse si nabad ah uga dhex ololeeya dalalkooda, iyo Ikhwaanu Muslimiinka oo dalal badan kar jira.

Kacdoonkii Carabta ee ay u bixiyeen Guga Carabta wuxuu muujiyay in tartanka ka dhexeeya cilmaaniyiinta iyo kuwa ka soo horjeeda uu u janjeedhsaday in dadku khaatiyaan iska taageen siyaasiiinta cilmaaniyadda. Taas waxa badan keeda keenay keligiitalisnimo iyo xukun qalafsan oo wadama Muslimiinta badankooda lagu dhaqo. Waxa se dadka shaki badan ku abuuray falalka Daacish oo soo xasuusiyay Taalibaan iyo al Shabaab.

Gebogebo

Inkasta oo aanan qoraalkan ugu talo gelin inaan dhinac raaco ama dood gaar ah taageero balse aan uga dan leeyahay inaan tuso uun halka xaal marayo, hadana waxa xaqiiq ah in Musliminta dhexdooda labada dhinacba (waa cilmaaniyiinta iyo kuwa ka soo horjeedee) aanay si qoto dheer u fekerin oo aanay xor ka noqon aragtida reer galbeedka. Taas waxan uga jeedaa in cilmaaniyiinta muslimiinta ahina ku mashquulsan yihin dabagalka raadka reer galbeedka, halka kuwa ka soo horjeedaana ay sidoo kale ku mashquulsan yihiin baabiinta raadka reer galbedka. Labada midna isma waydiin inuu hoos u eego arinkan oo si miyir qabta u faaqido. Dacaayadda iyo in koox ba kooxda kale dadwaynaha u bahalo geliso ayuun bay isku hawleen. Dadwaynuhuna dhexdooda ayuu ku dawakhay.