CAQABADAHA DHAQAALAHA SOMALILAND by Jama Ahmed Jama

Image: Google

HORDHAC

Jamhuuriyada Somaliland waa midka mida dalalka kuyaal Geeska Afrika  iyo gacanka Cadmeed oo ah goob ka mida goobaha ugu straatejisan ganacsiga caalamka halkaas oo marin u ah inta badan gaadiidka bada iyo cirkaba ee  isaga kala goosha bariga iyo galbeedka aduunka  kuwaasoo sida shixmadaha ganacsi. Marka laga yimaado goobta wanaagsan ee uu ku yaalo dalku waxa kale oo uu hodonku yahay  khayraad farobadam oo ay ka mid yihiin Xoolaha, Macdanta, Kaluunka, Beeyada iyo beeraha.

 Wax soo saarka dhaqaale ee Somaliland (GDP) waxa lagu qiyaasaa $1.5 billion, 30% Dhaqaalaha somaliland wuxu ka soo galaa xoolaha halka 20% ay ka soo galaan Tukaamda jumlada iyo tafaariiqda 8%  beeraha, 6% handida maguurtada ah. Dadka reer Somaliland waxa lagu qiyaasaa 3.5million, halka Shaqo la aanta Somaliland lagu qiyaasay inay shaqo la a yihiin Raga  28%  Dumarka 17% ( 15 to 24Jir . Hargeisa Borama Burao) (New World Bank GDP and Poverty Estimates for Somaliland, 2014)

Taariikhda Dhaqaalaha Somaliland 1991-2000

Kadib dagaalkii qadhaadhaa ee xukunka lagaga tuuray xukuumadii milateriga ahayd ee uu hogaaminayey Madaxweyne Maxamed Siyaad Barre, waxaa burbur lixaadlihi soo gaadhay dhaqaalaha Somaliland oo gebi ahaanba laga soo bilaabay xaga hoose. Dagaalka ka sokow dawladda Siyaad Barre oo ahayd shuuciyad waxay baabiisay lahaanshihii gaarka ahaa taas oo sababtay faqri wayn markii dawladdu ka baxday meesha.

Mudo kadiba waxaa si fiican u hirgalay ganacsi xoogan oo xaga dhoofinta xoolaha ah. oo loo dhoofinyo xoolo tiro badan dalalka Carbeed. Ganacsigaa oo ay si fiican ugu diirsadeen dadkii dagaalada kasoo doogay  una  noqday il soo kabasho ayna shaqooyin iyo dakhli  farobadan ka heleen dad faro badan si toos ah iyo si dadbanba .

Dhamaadkii sagaashanaadkii waxay ahayd markii xoolihii ugu tirada badnaa laga dhoofiyey dekeda Berbera tan iyo intii Somaliland gooni isu taageeda la soo noqotay

Sanadkii 1997 waxaa laga dhoofiyey dekeda Berbera xoolihii ugu badnaa ee sanadkaa aduunka laga dhoofiyo hal deked 2.8 Million (Neef)  ayna kasoo xerootay hanti lagu qiyaasay $84.4 million,  xoolahaa oo kala yimi  Togdheer Burco Yiroowe  20-25%  Sool iyo Sanaag 15-20% deegaanka Somalida ee Ethiopia 45-50% halka qayb kalena ay ka timi Badhtamaha iyo Koonfurta Somalia 10-15 (Holleman, 2002)

Marka laga yimaado shaqada iyo dakhligu kasoo galayey dhoofinta xoolaha wakhtigaa wax sidoo kale dakhli wanaagsani uga soo xaroon jirey dawlada Somaliland tiirka labaad ee dhaqaalaha Somaliland oo ah lacagta ay ka soo xawilaan dadka reer Somaliland ee ku nool dalka dibadiisa, kaas oo ay lacag badani kasoo gasho dalka.

Taariikhda Dhaqaalaha Somaliland 2000 iyo wixii ka danbeeyey

Kadib markii dalka Sucuudigu ku soo rogay cunaqabatayn  xoolaha Somaliland September dhexdeedii 2000 wax  si weyn looga dareemay guud ahaan dhaqaalaha Somalilad gaar ahaan dadkii sida tooska iyo sida dadbanba dakhligu uga soo geli jirey iibinta iyo dhoofinta xoolaha, kuwaaso oo isugu jirey dadkii xoolo dhaqatada ahaa kuwii ganacsatada xoolaha iyo kuwii u dhaxeeyey ba.

Isbedelkan dhaqaale oo ahaa mid weyn maadaama oo Somaliland waxa keliya ee ay ku tiirsanayd ay ahayd dhoofinta xoolaha  waxu  sababtay:

1.      Dad badani inay ku shaqo waayeen.

2.       Qaar badan oo xoolo dhaqato ahaa magaalada soo galaan.

3.      Shilinka Somaliland uu hoos u dhac ku yimi.

4.       Dakhligii kasoo geli  jirey Dawlada dekedana oo yaraaday.

5.      Ka ganacsiga dhuxusha oo badatay.

Wakhtigaa wixii ka danbeeyey waxaa kaalin lexaad leh ka qaatay nolosha iyo dhaqaalaha Somalilandba lacagta ay soo diraan dadka ku noolaa dalka dibadiisa taas oo u bedeshay dooorkii xoolaha, lagagana badbaaday dhibaato dhaqaale oo weyn oo ku habsan lahayd dadkii tamarta daraa ee dagaalada kasoo doogey.

Mudadaa wixii ka danbeeyey ganacsiga Somaliland  oo u badan cuntooyinka, qalabka dhismaha, dharka wwm dhamaantoodba laga soo dhoofiyo dalka dibadiisa hadba marka ka danbaysa wuu  sii horu marayey. Iyadoo ay soo kordheen shirkado isgaadhsiineed, kuwo dhisme iyo kuwo kale oo badan.

Hadaba waxaa marwalba biyo kama dhibcaan ah inay Dalka ka jirto  shaqo la’aan baahsan, taasoo laga dareemayo meel kastoo ka mida geyiga Somaliland ,da ayartii jamacadaha kasoo baxayna ay bilaa camal yihiin maqaaxiyaha fadhiyaan qaarkoodna kaba googoosteen dalka si ay u raadsadaan nolol dhaanta tan ay ku nool yihiin maanta oo ay uga dhex muuqan weydey inay ku gaadhi karaan mustaqbalkay higsanayeen. 

Caqabadaha Dhaqaalaha Somaliland

1.      Saylad La aanta Khayraadka  kala duwan ee Dalaka sida xoolaha, kaluunka, beeyada iyo kuwa kale ee ceedhinba

A.    Xoolaha

Midka mida caqabadaha ugu waaweyn ee dhaqaalaha Somaliland haystaa  waa saylad la aanta xoolaha  oo ah khayraadka ugu badan ee dalka wakhtigan la joogo Somaliland. Tan iyo markii Sucuudigu mamnuucay xoolaha Somaliland waxa dalka soo wajahday dhaqaale xumo weyn taasoo keentay shaqo la aan iyo in ay joogsato lacag adag oo dalka kasoo geli jirtey dhoofinta xoolaha taasoo dib loogu maal gelin jirey dalka islamarkaana dad badanina shaqo iyo dakhli  ka heli jireen.

B.     Kaluunka

Sidoo kale kaluunka oo ah mid ka mida cuntooyinka caalamka loogu isticmaalka badan yahay oo dalka Somaliland hodon ku yahay ayaa nasiib daro aanay jirin hal wadan oo caalamka ama Africa ah oo loo iib geeyo. Iyada oo dalka Ethiopia oo shacabkiisu gaadhayo sagaashan milyan aanay lahayn bad. Sidaasdarteed na uu noqon karo saylad wayn oo loo iib geeyo kallunka ay sida wayn ugu baahan yihiin.

C.    Beeyada

Beeyadu waa midka mida khayraadka qaaliga ah ee uu hodonku yahay dalku hadii suuq loo helona dakhli wanaagsan iyo shaqooyiba ka soo gelilahaayeen dala

2.      La aanta Bangiyada Ganacsiga

Bangiyada ganacsigu waa laf dhabarta  abuurida iyo maal gelinta ganacsiyo cusub oo  hirgala. Maqnaanshaha bangiyo ganacsi oo dhamaystirani waxay dib u dhac weyn ku noqotay abuurista ganacsiyo waaweyn iyo yaryarba isugu jira oo dalka laga hirgelinlahaa oo s haqooyin abuuri lahaa dhaqaalaha dalkana kor usoo qaadi lahaa.

3.       Jilicsanaanta kaabayaasha dhaqaalaha

Kaabayaasha dhaqaalahu sida wadooyinka, dekedaha , korontada  iwm waxay lagama maarmaan u yihiin hirgelinta iyo ka shaqaysiinta ganacsiga. Ssida aynu wada ogsoonahay caqabad weyn ayaa ka jirta dhamaan kaabayaasha dhaqaalaha Somaliland taasoo dib u dhac ku keetay maal gashiga gudaha iyo ka debedaba .

GEBOGEBO

Si looga baxo dhaaqaale xumaanta iyo fakhriga Somaliland waxa loo baahan yahay in si degdeg ah wax looga qabto qodobadaa aan kor kusoo xusay iyadoo la iskaa shanayo dawlad iyo shacaba.

TALO SOO JEEDIN:

1.      In dawladu dedaalkeeda arimaha debeda oo dhan isugu geyso sidii ay khayraadka dalka ugu helilahayd saylado loo iibgeeyo.

2.      In dawladu buuxiso doorka bangiyada ganacsiyad ayna miisaaniyad sanad walba ugu darto qayb lagu maal gelinayo ganacsiyo cusub oo dalka  ka hirgala  iyada oo amaahinaysa lacagta dadka fekredaha ganacsiga ee wanaagsan haya, iyo inay ku sii kabaan ganacsiyadii hore u jirey.

3.      In dawladu sii dardar geliso hawlaha ayka wado horumarinta kaabayaasha dhaqaalaha sida wadada Ceergaabo,  koronto jabana ay u diyaariso si wershadahu u isticmaalaan .

4.      Inay dawladu tayayeeso xoolaha, kor uqaado caafimaadkooda sidoo kalena ka haqab tirto goobaha biyaha iyo baadka ayka heli lahaayeen.

Jama Ahmed Jama

jdafac12@gmail.com

Dhaqaale-yahan, Hargeisa Somaliland

Refrence

Holleman, C. F. (2002). The Socio-economic Implications of the Livestock Ban in Somaliland. Nairobi .

New World Bank GDP and Poverty Estimates for Somaliland. (2014, Janurry 29). p. 1.